Đại học có tự chủ thì mới có cạnh tranh

Thưa GS, đã hơn 4 năm thực hiện giao quyền tự chủ cho các trường ĐH, nhưng các trường vẫn cho rằng, chưa được tự chủ bởi thiếu cơ chế và những hướng dẫn cụ thể. Là người theo sát quá trình đổi mới GDĐH Việt Nam, có nhiều quan tâm đến chủ đề đại học có tự chủ thì mới có cạnh tranh, GS bình luận gì về những ý kiến này?

- Nghị quyết 14 năm 2005 của Chính phủ đã nêu: “Chuyển các cơ sở GDĐH công lập sang hoạt động theo cơ chế tự chủ”, “xóa bỏ cơ chế Bộ chủ quản”. Nhưng cho đến nay, các trường ĐH thường vẫn phải xin phép Bộ phê duyệt mở ngành. Để mở một ngành mới, phải là một quyết định tập thể của Hội đồng khoa học trường, có hội đồng trong đó có đến hàng chục giáo sư – phó giáo sư. Còn “phép” của Bộ trên thực tế nhiều khi chỉ là một vài phán xét của một hai chuyên viên ở Vụ có thẩm quyền. Tôi muốn lấy một ví dụ như vậy để nói rằng, đúng là các trường chưa có được tự chủ.

Tuy nhiên cũng cần phải nói rõ thêm. Thứ nhất, ở các quốc gia đang phát triển, chính phủ thường là “người bảo trợ” chính cho ĐH, tự chủ làm bằng đại học, vì vậy, không phải là vấn đề chính phủ không can thiệp vào việc điều hành của các sở ĐH mà là “can thiệp đến mức độ nào”.

Thứ hai, qua khảo sát ý kiến của các học giả, người ta cho rằng, trong các hoạt động của trường ĐH, có những mặt vẫn cần có sự can thiệp nhất định của chính phủ, như “chuẩn mực học thuật”, tài chính v.v…, nhưng cũng có những mặt nói chung không nên có sự can thiệp, như “nhân sự thầy giáo”, “chương trình - giảng dạy” v.v…

Và, thứ ba, vẫn tồn tại một “phổ” về mức độ tự chủ ĐH trong hệ thống GDĐH của một nước. Ở Mỹ, các ĐH định hướng nghiên cứu có mức độ tự chủ ĐH rất cao, trong khi đó nhà nước vẫn “điều khiển” (state control) các trường cao đẳng cộng đồng.

GS đã từng phát biểu, tự chủ làm bằng đại học phải được “đánh đổi” với “trách nhiệm xã hội” và phải được trao cho Hội đồng trường (HĐT). HĐT đã được ghi trong Điều lệ trường ĐH do Thủ tướng Chính phủ ký quyết định ban hành từ 30/7/2004. Thế nhưng đến nay như vẫn chưa có được mấy HĐT đúng nghĩa. Phải chăng vì vậy mà chủ trương giao quyền tự chủ đặt ra lâu nay nhưng chưa có hiệu quả?

- Có thể cho rằng, có 3 nguyên nhân chính, 3 trở ngại chính làm cho chủ trương giao quyền tự chủ cho các cơ sở ĐH chưa có hiệu quả.

Thứ nhất, giao quyền tự chủ cho cơ sở cũng có ý nghĩa là giảm bớt thẩm quyền có tính pháp lý ở cấp Bộ, cụ thể hơn là ở cấp Vụ, cấp Cục. Mà thông thường là, ít ai tự nguyện giảm bớt thẩm quyền.

Thứ hai, HĐT là một cơ chế quyền lực, đại diện pháp lý của Chủ sở hữu (là Nhà nước ở các ĐH công lập), là cơ chế chịu trách nhiệm đối với xã hội, nhưng ở phần lớn các ĐH công lập hiện nay vẫn chưa có HĐT, ở các ĐH đã có thì lại chưa phải là một cơ chế quyền lực.

Thứ ba, cơ chế “trách nhiệm xã hội” chứ không là “tự chịu trách nhiệm” của các cơ sở GDĐH vẫn còn chưa rõ ràng. Trách nhiệm xã hội là trách nhiệm đối với những “nhóm có lợi ích liên quan”, chẳng những là Nhà nước, là Bộ, mà còn là thầy giáo, sinh viên, phụ huynh, chính quyền địa phương, nhân dân trong vùng v.v… Trách nhiệm cái gì? Có thể nói gọn là: Đảm bảo định hướng quốc gia; Đảm bảo chất lượng đào tạo; Sử dụng có hiệu quả nguồn lực; Đem lại sự thỏa mãn cho sinh viên và cộng đồng; Quản trị minh bạch và thông tin trung thực trong các báo cáo giải trình v.v…

Nhiều chuyên gia cho rằng, giao tự chủ cho các trường ĐH vào thời điểm này đã là quá muộn. Nếu không có những quyết sách mạnh mẽ thì các ĐH Việt Nam khó lòng mà khẳng định được vị trí của mình trong bối cảnh toàn cầu hóa?

- Để làm bằng đại học có thể nhanh chóng và linh hoạt tranh thủ được các cơ hội cũng như ứng phó được các thách thức trong bối cảnh toàn cầu hóa, bối cảnh có xuất/nhập dịch vụ GDĐH, có thị trường lao động toàn cầu, trong khoảng hơn một thập kỷ qua đã rộ lên một phong trào ở châu Á, gọi là “Tập đoàn hóa” các ĐH công lập, như ở Nhật Bản, Trung Quốc, Malaysia, Singapore v.v… Thực chất đây là việc để cho các ĐH này trở thành những pháp nhân độc lập, có quyền tự chủ rất cao chứ không phải là “cổ phần hóa” (!).

Ở Việt Nam, đúng là phải có những quyết sách mạnh mẽ mới có thể vượt qua được 3 trở ngại nói trên để các ĐH có thể nâng cao được khả năng cạnh tranh của mình trong bối cảnh Việt Nam đã tham gia vào WTO. Cuối cùng cũng xin được lưu ý, đã có một nhận xét rất đáng quan tâm trên thế giới, cộng đồng ĐH vẫn thường bị “dị ứng” với cơ chế quản trị ĐH.